Sachs, Wulf

Wulf Sachs (1893-1949) is de absolute pionier van de psychoanalyse in Zuid-Afrika – en lange tijd de enige praktiserende analyticus op het Afrikaanse continent.

Als Litouwse jood groeit hij op in het Sint-Petersburg van eind negentiende eeuw. Na studies aan het Psychoneurologisch Instituut bij Ivan Pavlov en Vladimir Bechterev trekt hij in de nadagen van Oktoberrevolutie (1917) naar Keulen en Londen voor medicijnenstudies. In 1922 verhuist hij met zijn gezin naar Zuid-Afrika en vestigt zich als huisarts in Johannesburg. Het kosmopolitische, verpauperde en racistisch-turbulente Johannesburg vormt tevens de ontstaanscontext van Sachs’ sociaal engagement. In de contrastervaring tussen het witte bourgeoisbestaan en het zwarte proletariaatsleven ontstaat een groot mededogen met de plaatselijke bevolking. Sachs raakt geboeid door de psychiatrie en bevraagt de uitgangspunten van de vigerende koloniale psychiatrie. Via het werk van de Zuid-Afrikaanse psychiater B.J.F. Laubscher komt Sachs in contact met Freuds geschriften. Vanaf 1928 ontfermt Sachs zich in het psychiatrisch ziekenhuis van Pretoria over zwarte psychotische patiënten. Hij verhoudt zich echter kritisch tegenover Laubschers koloniale bias. Zo raakt Sachs gesterkt in de overtuiging dat de neurotische en psychotische symptomen niet verschillen van deze van Europese patiënten. Overeenkomstig argumenteert hij dat de psychoanalytische techniek ook bij deze Afrikaanse patiënten succesvol kan worden aangewend.

Eind jaren 1920 gaat Sachs voor zes maanden in leeranalyse bij Theodor Reik in Berlijn, met eveneens een reeks sessies bij Abraham Brill. Tijdens dit Europees verblijft legt hij contacten binnen het freudiaanse netwerk. Na zijn terugreis richt Sachs een psychoanalytische studiegroep op. In overleg met Ernest Jones fungeert Sachs als contactpersoon van tal van emigrerende analytici, die onder zijn hoede de psychoanalyse in Zuid-Afrika institutioneel vorm moeten geven. Zo ontfermt hij zich tijdelijk over Johan H.W. van Ophuijsen en Fritz Perls, die later in de Verenigde Staten de Gestalttherapie zal ontwikkelen.

In 1933 verzorgt Sachs een lezingenreeks aan het departement wijsbegeerte van de Universiteit van Witwatersrand. Deze vormt de basis van Psychoanalysis: Its Meaning and Practical Applications (1934), waarmee Sachs zich ontpopt tot Freuds apologeet op het Afrikaanse continent. Freud leidt het boek met een korte noot in als “een leerrijke en waardevolle introductie tot de wetenschap van de psychoanalyse” (Sachs 1934: v). Het handelt zowel over de psychoanalytische theorie als over de toepassing van de psychoanalyse op de literatuurstudie, met onder meer aandacht voor het Hamletthema. In 1934 wordt Sachs tevens officieel lid van de British Psychoanalytical Society (BPS) wier voorzitter het boek prijst als “de eerste Afrikaanse bijdrage aan de psychoanalyse” (Jones 1935: 377). Dit alles komt de Zuid-Afrikaanse psychoanalyse institutioneel ten goede. In het naschrift bij zijn Zelfportret (1924) verheugt Freud zich over de oprichting van de psychoanalytische vereniging in Zuid-Afrika (1935a: 137). De door de BPS erkende de studiegroep groeit uiteindelijk uit tot een autonome vereniging met Sachs als voorzitter.

In 1937 publiceert Sachs Black Hamlet. Het boek is een tijdsdocument van het Zuid-Afrika tijdens het interbellum. Het is het resultaat van een twee en een half jaar durende ‘analyse’ van John Chavafambira, een immigrant uit het huidige Zimbabwe en afstammeling van een generatie nganga’s of traditionele helers. Via de antropologe Ellen Hellman, een leerlinge van Bronisław Malinowski, die Sachs als arts inroept voor de behandeling van Chayafambira’s echtgenote, leren beide mannen elkaar kennen. Net als Chavafambira woont Sachs in het stadsdeel Rooiyard. Informele gesprekken monden uit in therapeutische sessies. Chayafambira’s droomassociaties reveleren een hamletiaans motief. Chavafambira’s vader werd immers vermoord door diens broer, die Chavafambira’s moeder huwde. In het spoor van Sándor Ferenczi verkent Sachs de psychoanalytische techniek voorbij de klassieke kuur waarbij analyticus en analysant verschijnen als evenwaardige gesprekspartners. Beiden ondergaan een transformatie. Zo bewerkstelligt de psychische transformatie van Chavafambira niet alleen diens sociaal bewustzijn, maar resulteert het analytisch proces evenzeer in een transformatie bij Sachs zelf. Zijn psychoanalytische engagement leidt tot een marxistisch geïnspireerd sociaaleconomisch bewustwordingsproces.

Sachs’ analytische betrokkenheid gaat hand in hand met een resoluut sociaal-politiek engagement. Dit staat haaks op het impliciete racisme dat de intolerante milieus die hij frequenteert, kenmerkt. Als toegewijd socialist trekt Sachs voortdurend van leer tegen socio-economisch en politiek onrecht. Vanaf 1943 is hij enkele jaren uitgever van het socialistische tijdschrift The Democrat. Tevens is hij actief in de Zuid-Afrikaanse Zionistische federatie, die de oprichting van een joodse staat als oplossing voor de eeuwenlange jodenhaat proclameert. Sachs dubbel-profiel als psychoanalyticus en politiek activist maakt hem controversieel. Zijn groeiend sociaal-politiek bewustzijn weerspiegelt zich eveneens in de heruitgave van Black Hamlet met de aangepaste titel Black Anger (1947). Sachs’ redactionele ingrepen bewerkstelligen een inhoudelijke accentverschuiving van de psychische bewustwording van het individu richting de sociale bewustwording als omvattender transformatie. Aan de vooravond van het Apartheidsregime (1948) is dit een duidelijk statement.

Sachs sterft onverwacht in 1949. Hij is amper 56 jaar en de enige opleidingsanalyticus in Zuid-Afrika. Onder druk van het Apartheidsregime implodeert de South African Psychoanalytical Association (SAPA). Sachs’ vijf acolieten zwermen uit naar het Verenigd Koninkrijk. Ter plekke kent de sluimerende psychoanalytische geest een eerste vitale impuls vanaf eind jaren 1970. Pas post-Apartheid (1990) vindt deze echter een nieuwe levensadem in studiegroepen te Johannesburg en Kaapstad.