Symbolisme

Belangrijke onderwerpen als onbewuste en droom, het oedipusgebeuren, eros en thanatos, mannelijke en vrouwelijke homoseksualiteit, castratie, hysterie, narcisme en perversie, waren in de schone kunsten, met name in het Europese symbolisme, al ruimschoots verbeeld, voordat Freud er een systematische psychologie van maakte. De dramatiek van antagonistische man-vrouwverhoudingen zien we bij Freuds tijdgenoten Camille Claudel en Rodin vele keren uitgebeeld. Gemeenschappelijke grond van symbolisme en psychoanalyse zijn de nieuwe, gecompliceerde intermenselijke verhoudingen, waarvan negatieve onbewuste psychische processen, verdringing en weerstand de manifestaties kunnen zijn.

Het onbewuste, inclusief verdringing en de droom met zijn dubbelgangerthematiek zijn hoofdingrediënten van de romantiek. Men vindt die thema’s bijvoorbeeld bij Jean Paul, die Freud veel had gelezen. Dromen vinden we ook bij Zola en schilders als Puvis de Chavannes en Redon. Oedipus als seksueel object van vrouwelijke begeerte en ontmanning en als eeuwige reiziger, is een fascinatie van Moreau. Homoseksualiteit als aantrekking, afstoting en destructie begint bij Baudelaire en vindt zijn uitwerking bij Wilde en Huysmans. Castratie in de vorm van onthoofding door Salomé en Judith loopt van Moreau tot Klimt. Eros als thanatos domineert de werken van Böcklin en F. Rops, wiens indrukwekkende Verleiding van de Heilige Antonius door Freud (1907a; 4: 285) werd geïnterpreteerd als terugkeer van het verdrongene. In plaats van de gekruisigde verlosser hangt een weelderig naakt voor de verschrikte heilige: het verdrongen lustobject treedt hem uitdagend tegemoet. Boven haar hoofd is INRI vervangen door EROS. [WvH]